Foto: Pixabay –

U svjetlu klimatskih promjena važno je podsjetiti na ključne uzročnike ekstremnih pojava, koji se vremenom nameću kao sve prisutniji klimatski trend. Iscrpljeno tlo i smanjeni prirodni resursi sve češće ne mogu apsorbovati ni uobičajene količine padavina, što stvara rizik od poplava, dok se o štetnim posljedicama suše za poljoprivredu, šume i ekosistem najčešće govori tek kada problemi postanu neizbježni. Kako suše ostavljaju tragove na poljoprivredu i sistem vodosnabdijevanja, a tokom ljetnih mjeseci otežavaju gašenje požara, postavlja se pitanje – da li Crna Gora dovoljno ozbiljno reaguje i koristi iskustva građana koji su već osjetili posljedice?

“Više se ništa ne isplati raditi”

Poljoprivrednik Neđeljko Bečić iz Zete već se godinama bori sa hroničnim nedostatkom vode, a ovog ljeta, kaže, pretrpio je najveće gubitke do sada. Uprkos sistemima za navodnjavanje i velikim ulaganjima, prinosi su mu prepolovljeni, troškovi sve veći, a prodaja nesigurna — pa razmišlja da potpuno napusti poljoprivredu.

“Ovog ljeta prinosi su mi smanjeni najmanje 50 odsto. Gajim trešnje, smokve, šljive, masline i mandarine. Imam sistem kap po kap i postavio sam topove za zalivanje. Vodu dobijam iz bunara, koristio sam i sisteme orošavanja, ali ništa od toga nije bilo dovoljno za ovo ljeto”, kaže za CdM Bečić.

On navodi da su ranije klimatski uslovi bili povoljniji, dok danas visoke temperature i česte suše uništavaju usjeve.

“Mučio sam se – od hektara kukuruza nisam nabrao ni tri tone, a i to su bili mali klipovi. Prošla godina je bila nešto bolja, ali opet nedovoljno. Ulažeš velika sredstva, a rezultat izostane. Rekao sam sebi da više neću raditi”, revoltirano za CdM kaže Bečić.

On traži pomoć države, uključujući ukidanje akciza na gorivo i subvencije za sisteme navodnjavanja.

“Ako sam platio hiljadu eura za sistem, neka bar 30 odsto refundiraju. Država, po mom mišljenju, ne prepoznaje suše kao problem. Nikako. Reaguju samo kad se nešto već desi. Nikada nijesu došli da na terenu vide posljedice suše ili poplava“, zaključuje Bečić.

Zemlja pucala od suše, vjetar nanosio: Gašenje požara u bezvodnom mjestu

Tokom apokaliptičnih požara koji su ove godine zadesili Crnu Goru, Milovanu Markoviću iz Stijene Piperske u potpunosti je sagorio vinograd sa oko 500 loza, i to baš onda kad je grožđe bilo zrelo za berbu. Iako je, kako priča za CdM, vinograd održavan cijele godine, situaciju je dodatno otežao ekstremno sušan period.

“Ove godine suša je bila posebno jaka i zemljište je bilo izuzetno suvo. Najveću štetu napravio je, kako su mi ljudi iz struke objašnjavali, tzv. unutrašnji požar biljke – u smislu, gore je već bila vrućina i ogromna temperatura, požar je samo prošao kroz vinograd. Imali smo situaciju da vidimo kako je zemlja pukla koliko je suva”, kazao je Marković za CdM.

Sagovornik CdM-a naglašava da poljoprivrednici na mikroplanu vide kako se klima mijenja – suša počinje ranije, kiše dolaze kasnije, a to otežava i pripremu biljaka za sezonu.

“Kasnije zimi dosta dugo traju kiše, baš onda kad bi trebalo dosta raditi oko biljki, kad treba da se pripreme za sezonu, da se ođubre, isfreziraju, porežu… Mi sad imamo situaciju da vam kad priđete noga propada u zemlju od vode”, kaže Marković.

Odmalena pamti sušne sezone u Piperima, ali ove godine, je kaže, “zaista bilo najgore”. Situaciju je komplikovalo i to što su u Piperima jedini izvori vode bunari, koji ljeti najčešće presuše.

“Takođe, kod kuće imamo i bistjernu, ali to je isto daleko i iziskuje troškove da se napravi. Imamo kišnicu koja se koristi za tehničke potrebe, ali nije dovoljna. Tako da to što je otežalo situaciju oko požara jeste da mi nemamo vodu. U 21. vijeku, u kraju svega 17 kilometara dalekog od centra glavnog grada države, buduće članice Evropske unije – to je ozbiljan problem”, navodi Marković.

Ne zaboravlja da je borba sa vatrenom stihijom bila izuzetno teška.

“Koristili smo naprtnjače, gdje nije moglo da se priđe, međutim, ono što komplikuje situaciju: ti moraš ponovo po vodu, a ona je daleko. Dok se dođe do nje, požar se već raširio, naročito u tim uslovima gdje mu suša dodatno pomaže. Vjetar nam takođe nije išao u prilog”, prisjeća se Marković.

Napominje da ne smijemo zaboraviti ni to da je ove godine izgubljen život jednog vojnika. Uzroke svega toga vidi u loše pripremljenoj požarnoj sezoni, a ne gaji nadu ni da će ove biti bolje.

“Po budžetu vidimo kako će biti pripremljena naredna požarna sezona. Odnosno da neće biti pripremljena”, upozorava Marković.

Reakcija države u prepoznavanju opasnosti od klimatskih promjena, pa i suša, smatra on, očigledno kasni.

“Po budžetu vidite kakav je odnos države prema elementarnim nepogodoma: nikakvi izdaci za pomoć poljoprivredi, za resurse, opremu vatrogascima… Da se napravi plan i strategija – vi da biste dobili kanader, morate par godina unaprijed da ga poručite. Ekološka država je gluva na to”, konstatuje Marković.

Ekstremne epizode ili trajni klimatski trend?

Direktorka Centra za klimatske promjene, prirodne resurse i energiju Univerziteta Donja Gorica Ivana Vojinović za CdM ističe da istorijski podaci pokazuju da Crna Gora više ne prolazi kroz pojedinačne epizode ekstremnih suša, već ulazi u stabilan klimatski trend.

“Dok su između 1950. i 1990. suše bile rijetke i prostorno ograničene, od 1990-ih bilježi se snažno povećanje njihove učestalosti, intenziteta i trajanja. Današnje suše pogađaju sve sezone, a ne samo ljeto, potvrđujući dugoročne efekte klimatskih promjena”, ukazala je ona.

Najveće posljedice osjećaju centralni i južni region, posebno Zetska i Bjelopavlićka ravnica, Podgorica i priobalje. Glavni grad je, navodi Vojinović, najtopliji u zemlji, bilježi rekordne temperature, sve veći broj tropskih dana i produžene sušne periode.

Crna Gora je, kaže ona, dio šire evropske “žarišne tačke sušenja”.

“Projekcije klimatskih promjena za Crnu Goru jasno pokazuju da će se rizici povećavati, a prostor za prilagođavanje sužavati. Optimistični scenario iz Četvrte nacionalne komunikacije i Prvog dvogodišnjeg izvještaja o transparentnosti Crne Gore prema UNFCCC (2024) ukazuje na porast prosječnih godišnjih temperatura od oko 2°C do sredine vijeka i do 2.5°C do 2100. godine, posebno tokom ljetnje sezone. Prema pesimističnom scenariju, prosječna godišnja temperatura mogla bi da poraste za više od 4°C do kraja vijeka, a ljetnje temperature bi se povećale i do 5°C”, navela je Vojinović.

Procjene su da će padavine će u prosjeku biti rjeđe, ali intenzivnije, što će značiti duže sušne periode između kišnih epizoda, povećan rizik od šumskih požara i degradacije zemljišta, kao i izraženije sezonske oscilacije u raspoloživim količinama vode.

Simultani udar na skoro svaki sektor

Posljedice suša osjećaju se, navodi Vojinović, u gotovo svim sektorima: od poljoprivrede, energetike, vodosnabdijevanja, šumarstva, turizma…

“Suše smanjuju količinu organske materije u zemljištu, povećavaju potrebu za sistemima za navodnjavanje, ograničavaju rast biljaka i smanjuju dostupnost hrane za domaće životinje. Zbog smanjenja vlage u zemljištu, u ekstremnim godinama dolazi do pada i količine i kvaliteta voća, povrća i ostalih kultura, povećanja troškova navodnjavanja, a produženi periodi suše pogoduju i razvoju bolesti i štetočina”, kazala je Vojinović.

Suše se sve češće javljaju tokom ključnih vegetacionih faza, pa se bilježe promjene u ciklusima sazrijevanja i rasta kultura, što dodatno potvrđuje da klimatski signali već mijenjaju tradicionalni agroekološki kalendar.

“Sve navedeno utiče na prihode poljoprivrednika, posebno malih proizvođača koji često ne mogu da priušte modernu opremu, ali i na sigurnost snabdijevanja hranom u zemlji”, kazala je Vojinović.

I analiza Sentinel-2 podataka korišćenjem NDWI indeksa — mjere koja pokazuje zasićenost vegetacije vodom — otkriva stalan pad vodnog sadržaja u biljkama na teritoriji Podgorice i Zete od 2016. do 2025. godine. Prosječne godišnje NDWI vrijednosti pale su sa –0,461 na –0,491. Pad od 0,03 koji, iako djeluje mali, u satelitskim indeksima zapravo označava značajnu promjenu u stvarnom stanju vegetacije, a najekstremnije vrijednosti zabilježene su 2023. godine (do –0,742). Ovaj trend potvrđuje da biljni pokrivač trpi sve ozbiljniji stres zbog sve češćih i intenzivnijih suša.

“Iako ne postoje uvijek kvantitativni podaci za sve vrste i sva staništa, jasno je da suvlji uslovi, manje vode u zemljištu i površinskim tokovima, te povećana temperatura vode i vazduha, utiču na biološke zajednice, promjene u fenologiji, smanjenje otpornosti staništa i moguće migracije ili gubitke vrsta. Primjera radi, sa porastom temperatura i smanjenjem padavina, crnogorske šume su ranjivije i izložene intenzivnom isušivanju, povećanoj učestalosti šumskih požara, patogenih gljiva i insekata. Dakle, može se reći da su negativni efekti suše na biodiverzitet i ekosisteme u Crnoj Gori već prisutni i u porastu, naročito u zaštićenim ili ranjivim područjima, i da su potrebne intenzivnije i sistemske mjere nadzora, prilagođavanja i očuvanja kako bi se ublažili ti efekti”, ističe Vojinović.

Standardizovani padavinski indeks (SPI) i Indeks evapotranspiracije (SPEI), dodaje ona, pokazuju jasan trend povećanja broja mjeseci sa negativnim bilansom vlage u centralnim i južnim regionima zemlje. Ove promjene utiču ne samo na dostupnost vode, već i na sve veći rizik od degradacije zemljišta, gubitka biodiverziteta i smanjenja poljoprivredne produktivnosti.

Istovremeno, sve češće pojave toplotnih talasa i sušnih perioda povećavaju opasnost od šumskih požara, koji su u posljednjih deset godina postali gotovo redovna pojava tokom ljeta.

“Između 2005. i 2015. godine, u Crnoj Gori je zabilježeno oko 800 velikih šumskih požara, koji su oštetili ili uništili više od 18.000 hektara šume i preko 800.000 m3 drvne građe. Najgora sezona požara u Crnoj Gori dogodila se 2017. godine, sa 124 požara koji su pojedinačno pogodili više od 30 hektara i uticali na ukupnu površinu od 51.661 hektara. Dakle, u širem kontekstu, suše u Crnoj Gori su sastavni dio regionalnog procesa klimatskog zagrijavanja, u kojem se fizičke promjene u atmosferi i hidrologiji nadovezuju na postojeće ranjivosti (ograničene vodne resurse, sezonsku zavisnost od padavina i slabu otpornost infrastrukture)”, ističe Vojinović.

Sa vodom isparava i ekonomska dobit 

Iako Crna Gora nema detaljnu arhivu ekonomskih gubitaka, dostupni podaci pokazuju da se štete kreću u desetinama miliona eura godišnje.

Vojinović upozorava da je na udaru i energetski sektor, posebno HE “Piva“ i „Perućica“, koje su dominantni proizvođači hidroenergije sa učešćem od oko 76 odsto u ukupnoj količini električne energije isporučene iz obnovljivih izvora. One se suočavaju se sa smanjenjem proizvodnje zbog niskih vodostaja rijeka u sušnim godinama.

“Tokom ekstremne suše 2017. godine, proizvodnja hidroelektrana smanjena je za 40–50 odsto u odnosu na 2016. godinu, što je imalo direktan finansijski efekat na Elektroprivredu Crne Gore (EPCG) i dovelo do značajnog povećanja troškova uvoza i cijena električne energije. U periodu od januara do septembra 2022. godine, usljed ekstremne suše, EPCG je zabilježila poslovni gubitak od 88,6 miliona eura, dok su dnevni gubici zbog skupog uvoza prelazili 1,5 milion eura. Ako se klimatske promjene nastave bez prilagođavanja i diversifikacije energetskih izvora, godišnji gubici povezani sa hidroenergetikom mogli bi dostići nekoliko stotina miliona eura do kraja vijeka. Takvi gubici bi ugrozili stabilnost energetskog tržišta, investicione tokove i fiskalnu održivost države”, upozorava Vojinović.

Pored energetike, suše imaju ozbiljne posljedice po poljoprivredu, naročito u Zetsko-bjelopavlićkoj ravnici, gdje se gubici u prinosima, smanjen kvalitet proizvoda i degradacija zemljišta odražavaju na kvalitet i cijenu ponude.

“Suše dovode do povećanih troškova navodnjavanja, gubitaka stočnog fonda, rasta cijena stočne hrane i smanjenja težine stoke, što direktno utiče na prihod poljoprivrednih domaćinstava. Takođe, zabilježeni su i indirektni efekti u ribarstvu, gdje su ekstremno niski vodostaji Skadarskog jezera u više navrata (npr. januar 2020.) doveli do privremene zabrane ribolova od strane Ministarstva poljoprivrede, što je uzrokovalo dodatne ekonomske gubitke u ovom sektoru. U ekstremno sušnim godinama, kao što su 2012. i 2017. godina, kada su požari zahvatili i do sedam odsto ukupne šumske površine Crne Gore, nastale su štete veće od četiri miliona eura. Dugoročno gledano, prema procjenama Svjetske banke, ekonomski gubici usljed klimatskih katastrofa, uključujući suše, mogli bi do 2050. godine smanjiti BDP Crne Gore za gotovo osam odsto, ukoliko se ne sprovedu mjere prilagođavanja”, upozorava Vojinović.

Ekonomska vrijednost vode najmanja u poljoprivredi

Prema najaktuelnijim podacima UN Water iz 2021. godine, Crna Gora iz jednog kubnog metra potrošene vode ostvaruje oko 21 dolar ekonomske vrijednosti. To je više nego u Albaniji, Srbiji i Sjevernoj Makedoniji, ali manje nego u Sloveniji i Hrvatskoj, dok za Kosovo i Bosnu i Hercegovinu nema podataka.

Analiza po sektorima pokazuje da poljoprivreda, ribarstvo i šumarstvo ostvaruju svega 3,84 dolara, industrija 7,31 dolar, dok sektor usluga ostvaruje 30,76 dolara po kubiku vode. To jasno pokazuje da primarni sektor koristi vodu znatno manje produktivno, dok sektor usluga izdvaja najveću ekonomsku vrijednost.

Zastarjela infrastruktura, gubici u mreži i učestale suše dodatno smanjuju raspoloživost vode, što može znatno umanjiti ekonomsku vrijednost po kubiku. Bez strateških ulaganja, Crna Gora rizikuje da ostane u grupi srednje efikasnih zemalja regiona i neefikasnih zemalja EU.

Gubici u vodosnabdijevanju preko 50 odsto, nivo vode rekordno nizak

Suše ugrožavaju javno vodosnabdijevanje, posebno u manjim opštinama koje zavise od lokalnih izvora.

“Karstni izvori presušuju, a akumulacije se prazne do kritičnog nivoa. U ruralnim područjima dolazi do nestašice i smanjenja kvaliteta vode za piće. Tokom dugih perioda niskih vodostaja, čak i velike rijeke, poput Morače, presušuju na dužim djelovima korita, što ima vrlo teške posljedice po ekološko i društveno okruženje”, navodi Vojinović.

Ističe da crnogorski vodovodni sistem gubi više od polovine vode prije nego što stigne do korisnika, a da u pojedinim opštinama gubici dosežu čak 67 odsto.

Iz Vodovoda i kanalizacija Podgorice rekli su za CdM da su nedavne ljetnje suše izazvale veliki pritisak na mrežu vodosnabdijevanja, te da su imali rekordan broj intervencija.

Potvrdili su da procijenjeni gubici u vodovodnoj mreži trenutno iznose oko 54 odsto.

“Prekomjerna potrošnja i smanjen nivo vode na izvorištima doveli su do pada pritiska u mreži i povremenih prekida u snabdijevanju, posebno u prigradskim i seoskim područjima”, ističu za CdM iz podgoričkog Vodovoda.

U Vodovodu i kanalizaciji navode da je sistem tokom juna, jula, avgusta i septembra radio “punim kapacitetom”, uz svakodnevnu maksimalnu distribuciju vode za piće.

“U tom periodu zabilježeno je više od 2.500 intervencija, ili oko 26 dnevno, najčešće zbog kvarova izazvanih enormnom potrošnjom. Osim toga, zaposleni su pružali podršku Službi zaštite i spašavanja prilikom gašenja požara – obezbjeđivanjem dodatnih količina vode i angažovanjem ekipa na terenu”, ističu iz Vodovoda.

Najčešće probleme imaju prigradska i seoska naselja, gdje je potrošnja najveća, a kapacitet mreže ograničen. Pojašnjavaju da je sistem je projektovan prvenstveno za sanitarne i osnovne životne potrebe, a tokom ljeta su imali rasporostranjenu pojavu zalivanja zelenih površina, punjenja bazena i slično.

“Tokom ljeta 2025. godine restriktivni režim vodosnabdijevanja je primjenjivan za područje Lješanske nahije, Kakricke gore i povremeno za područje Kuča. Prekidi u vodosnabdijenju su trajali prema unaprijed utvrđenom rasporedu koji je blagovremeno najavljivan i priminjenjivani su u jednom dijelu dana, dok je u drugom dijelu dana bilo predviđeno da se rezervoari pune za naredni dan”, objašnjavaju iz Vodovoda.

Izvorišta, bunari i čitav vodovodni sistem tokom ljeta bili su pod snažnim pritiskom.

“Cijeli sistem, uključujući bunare i vodoizvorišta su bili pod pritiskom usljed povećane, odnosno prekomjerne potrošnje koja je prisutna u ljetnjem periodu. Tokom ovih mjeseci dolazi do smanjenog dotoka i povećanog opterećenja izvorišta, što direktno utiče na stabilnost vodosnabdijevanja. U takvim okolnostima preduzimaju se mjere racionalizacije i pojačanog monitoringa, sistem funkcioniše punim kapacitetom, gotovo svakodnevno u cilju obezbjeđenja kontinuiteta u vodosnabdijevanju. Tokom avgusta mjeseca u bunarima je nivo vode bio rekordno nizak”, ističe podgorički Vodovod.

Problemi se, navode, najčešće javljaju u prigradskim zonama i seoskim naseljima na višim kotama, gdje je pritisak slabiji i dolazi do češćih prekida.

“Povećana potrošnja vode je očekivana tokom ljeta, pa se preduzeće za sezonu priprema kroz investicije, remont pumpi i rekonstrukcije dijelova mreže, ali i kampanje kojima se apeluje na građane da racionalno koriste vodu”, kazali su iz Vodovoda.

Navode da rekonstrukcije starih cjevovoda, kao i smanjenje gubitaka na vodovodnoj mreži, predstavljaju jedan od ključnih prioriteta ovog društva i ove aktivnosti se sprovode prema unaprijed utvrđenom planu investicija.

“Planirana je adaptacija i modernizacija dijelova mreže na više lokacija u Glavnom gradu, kako bi se obezbijedila stabilnost snabdijevanja i smanjili prekidi u isporuci vode. Na pojedinim mjestima gdje još uvijek ne postoji izgrađena vodovodna infrastruktura, građani se oslanjaju na alternativne izvore snabdijevanja, prvenstveno bunare i cistijerne”, ističe Vodovod i kanalizacija.

Nema kriznog plana u slučaju ekstremne nestašice vode

Preduzeće, navode, sprovodi niz mjera da održi sistem.

“Jedna od ključnih mjera, je uvođenje restrikcija u pojedinim djelovima grada, s ciljem da se obezbijedi ravnomjerna raspodjela vode. Ove mjere podrazumijevaju: obezbjeđivanje vode za piće tokom dana, dok se tokom noći rezervoari pune kako bi se sistem stabilizovao za naredni dan. Ovakav režim omogućava da i u uslovima povećane potrošnje, svi korisnici imaju pristup osnovnim količinama vode”, ističe ovo preduzeće.

U saradnji sa Komunalnom policijom, zaposleni iz podgoričkog Vodovoda sprovode intenzivne terenske kontrole sa ciljem identifikacije nelegalnih priključaka, otkrivanja zloupotreba i neracionalne potrošnje vode u svim djelovima Glavnog grada.

“S obzirom na nedostatak rezervoarskog prostora na teritoriji Glavnog grada, u toku su aktivnosti na analizi i planiranju bušenja novog bunara na Ćemovskom polju, čime bi se povećale raspoložive količine vode za piće. Takođe, u pripremi je izrada studije izvodljivosti vodosnabdijevanja za teritoriju Glavnog grada, koja će pružiti precizne podatke o dostupnim količinama vode i omogućiti dugoročno planiranje i unapređenje sistema. Ove mjere imaju za cilj da se sistem vodosnabdijevanja učini otpornijim, efikasnijim i održivijim, kako bi se i u uslovima ekstremnih vremenskih prilika obezbijedila voda za sve građane”, poručuju iz Vodovoda.

Na pitanje CdM-a da li je urađena procjena održivosti postojećih izvorišta u kontekstu klimatskih promjena, podgorički Vodovod navodi da prema informacijama kojima raspolažu izrada navedene procjene do sada nije rađena.

“Na nivou Glavnog grada postoji Štab za krizne situacije, koji obezbjeđuje vodu u bezvodnim područjima i u slučaju nestanka vode, dok krizni plan u slučaju ekstremne nestašice vode, prema našim informacijama, ne postoji”, ističu.

Iako procjena dugoročne održivosti izvorišta u kontekstu klimatskih promjena nije rađena, navode da Vodovod učestvuje u međunarodnim projektima koji jačaju klimatsku otpornost, poput „Water Readiness“, NBS4RESILIENCE i projekta Svjetske banke „Preduzeće budućnosti“, usmjerenog na modernizaciju i bolje upravljanje vodnim resursima. Takođe, uz podršku Eko-fonda i Glavnog grada, nabavljen je novi bager za potrebe preduzeća.

Sve informacije o radovima na mreži, mogućim restrikcijama i preporukama za štednju vode dostupne su na sajtu Vodovoda, društvenim mrežama i u medijima.

“Informacije se redovno ažuriraju kako bi građani bili pravovremeno obaviješteni”, ističu za CdM.

Suše prepoznate kao opasnost u nacionalnim strategijama

Ministarstvo unutrašnjih poslova – Direktorat za zaštitu i spašavanje (MUP) saopštilo je za CdM da Strategija za smanjenje rizika od katastrofa za period 2025–2030 prepoznaje suše kao jedan od ključnih klimatskih rizika.

“Suše su obrađene u okviru poglavlja „Klimatske promjene – ekstremni vremenski i klimatski događaji“, a posebno kroz njihov uticaj na nastanak i širenje šumskih požara. Strategija i prateći Akcioni plan obuhvataju devet grupa rizika identifikovanih Procjenom rizika od katastrofa iz 2021. godine. MUP – Direktorat za zaštitu i spašavanje biće zadužen za godišnje izvještavanje o sprovođenju Strategije 2025–2030. Izvještaji će biti usvajani na Vladi Crne Gore i biće javno dostupni”, navode iz MUP-a.

Procjena rizika pokazala je, potvrđuju za CdM, da su toplotni talasi sve češća pojava i postoji trend rasta dužine istih.

“Vjerovatnoća da se na teritoriji Crne Gore dogodi suša sa najtežim posljedicama je 1 događaj u 2 do 20 godina. Ukupan nivo rizika od jake suše je visok i ista drastično povećava vjerovatnoću za nastanak šumskih požara, posebno u sjevernom regionu”, navodi Direktorat.

Ukupan budžet Strategije iznosi preko 76 miliona eura, od čega 24,9 miliona iz budžeta državnih organa, tri miliona iz budžeta lokalnih samouprava, 48 miliona iz EU fondova i međunarodnih organizacija.

MUP i navodi da je izrađena Procjena rizika od katastrofa, koja uključuje i mape rizika za različite scenarije, poput najvjerovatnijih događaja, najtežih posljedica i kombinovanih rizika (npr. suša–požar). Strategija predviđa nove obaveze za opštine, uključujući izradu planova zaštite od požara, ekstremnih vremenskih uslova i lokalnih strategija za smanjenje rizika od katastrofa, posebno onih povezanih sa sušama.

Direktorat, navode, učestvuje i u brojnim međunarodnim projektima, obukama, vježbama i kampanjama, te nabavlja opremu uz podršku partnera. Jedan od njih je i PRIMES, koji jača otpornost zajednica na sušu kroz zajedničke strategije, bolje upravljanje vodama, razmjenu podataka, edukacije i podizanje svijesti.

Ipak, iako Crna Gora ima usvojene strategije, poput Nacionalnog plana adaptacije, Ivana Vojinović navodi da ključno pitanje ostaje da li se one zaista sprovode.

“S jedne strane, Crna Gora je prepoznala da suša i smanjenje vodnih resursa predstavljaju ozbiljnu prijetnju, pa u okviru Nacionalnog plana adaptacije na klimatske promjene postoje mjere, ali sa druge strane nema garancije da se primjenjuju. Evidencija pokazuje da suštinski djelovi, poput sistema ranog upozorenja, potpune infrastrukturne obnove i upravljanja vodnim resursima, još uvijek nijesu na nivou koji garantovano omogućava smanjenje efekata i učestalosti suša u budućnosti”, kazala je Vojinović.

Ključni izazov leži u brzini, sveobuhvatnosti mjera i njihovom sprovođenju, kao i u tome da učestalost i intenzitet suša mogu rasti brže nego što su mjere razvijene.

“Dakle, nije dovoljno samo da su mjere prisutne, već je potrebno da njihovo sprovođenje bude sveobuhvatno i u skladu sa razmjerom rizika. Uprkos tome što je voda identifikovana kao glavni klimatski prioritet u Programu GCF-a za Crnu Goru (Nacionalnom programu za finansiranje klimatskih projekata), usvojenom u maju 2021. godine, i dalje nedostaju bankarski prihvatljive inicijative u sektoru voda. S tim u vezi, nedavno je pokrenut projekat za jačanje tehničkih i institucionalnih kapaciteta u sektoru voda (GCF – Water Readiness Project Montenegro), koji ima za cilj da pripremi Crnu Goru za finansiranje i implementaciju investiranja u vodni sektor”, ukazuje Vojinović.

Još jedan od dokumenata, koji je CdM imao na uvid, je Nacionalni plan za suše, nastao 2017. uz podršku UNCCD-a i u koordinaciji tadašnjeg Ministarstva održivog razvoja i turizma. Plan se poziva na projekcije IPCC-a i Svjetske banke koje ukazuju na produžavanje toplotnih talasa, duže sušne periode, smanjenje snježnih padavina i sve veći rizik od požara i poplava, te predlaže mjere poput jačanja monitoringa, kontrolisane upotrebe voda, vještačkog punjenja akvifera i obnove hidrološke mreže.

Iako bi dokument trebalo da bude polazna osnova za politički dijalog i institucionalnu pripremu države u borbi protiv dezertifikacije, on nije dostupan u biblioteci Vlade, a iz Ministarstva ekologije, održivog razvoja i razvoja sjevera CdM-u je saopšteno da implementacija Plana nije u njihovoj nadležnosti.

ZHMS otkriva kako prate i upravljaju rizikom

Zavod za hidrometeorologiju i seizmologiju (ZHMS) je svojim redovnim aktivnostima u oblasti praćenja suša, njihovom unapređivanju i obukama stručnog kadra kroz projekte EU, dao svoj doprinos izradi pomenutog Nacionalnog plana za suše za Crnu Goru.

“Pored mjerenja i osmatranja, doprinos se ogleda i u Strategiji za upravljanje sušom koja je razvijena u okviru EU INTERREG projekta DriDanube 2019. NPS je to prepoznao i integrisao u sebe uz druge prateće elemente”, kazale su za CdM Mirjana Ivanov, Tonka Kuč i Nataša Pažin iz ZHMS.

Glavni izazov je, navode, uspostaviti organizovano upravljanje sušom koje je zasnovano na političkom okviru za suše (međunarodnom i regionalnom) i saradnji svih relevantnih institucija.

“U okviru institucionalne saradnje, ZHMS je kroz stečeno znanje u EU INTERREG projektu istakao potrebu za formiranjem relevantnih tijela sa datim nadležnostima u sprovođenju politike o suši na nacionalnom nivou”, ističu one.

Imajući u vidu da NPS već uključuje postojeće aktivnosti ZHMS-a u oblasti praćenja suše, preostali korak odnosi se na buduću implementaciju Strategije za suše.

“Ova konstatacija ima za cilj isključivo mapiranje stanja i identifikaciju narednih koraka, bez dovođenja u pitanje dosadašnji doprinos bilo koje institucije ili pojedinca”, ističu Mirjana Ivanov, Tonka Kuč i Nataša Pažin.

Pored nacionalnog sistema, Crna Gora je aktivno uključena u regionalni Centar za upravljanje sušom za jugoistočnu Evropu (DMCSEE), koji omogućava razmjenu podataka i primjenu zajedničkih metodologija za praćenje i procjenu suše.

“U okviru ovog sistema razvijene su i GIS mape ranjivosti koje prikazuju osjetljivost poljoprivrednih područja na sušu, uzimajući u obzir klimatske, zemljišne i socio-ekonomske faktore. ZHMS CG redovno- mjesečno objavljuje biltene za praćenje suše, u kojima se prezentuju rezultati SPI analize, procjena stanja vlažnosti tla i uticaja suše po regijama”, navode Ivanov, Kuč i Pažin.

ZHMS Crne Gore prati sušu pomoću kombinacije meteoroloških i hidrometeoroloških indikatora koji omogućavaju ranu detekciju sušnih uslova. Ističu da ZHMS ne radi procjenu direktnih, kvantitativnih posljedica suše u poljoprivredi, već kombinacijom klimatskih pokazatelja, geografskih i drugih podataka, pruža identifikaciju oblasti u kojima su rizik i uticaji suše potencijalno najveći.

“Ključni pokazatelji uključuju količinu padavina, procjenu vlažnosti tla, vodostaje rijeka i akumulacija, kao i SPI indeks koji kvantifikuje odstupanja padavina od višegodišnjeg prosjeka. Pored toga, prate se temperatura vazduha, broj dana bez padavina i evapotranspiracija, jer svi ovi faktori zajedno utiču na intenzitet i trajanje suše”, objašnjavaju iz ZHMS.

ZHMS ima arhivu podataka o istorijskim sušama i njihovim posljedicama od 1982. godine, uspostavljenu kroz projekte DMCSEE i DriDanube, koja se redovno ažurira.

Na pitanje CdM-a postoje li aplikacije, portali ili mobilni servisi za upozorenja na sušu, iz Zavoda navode da još uvijek ne postoji automatizovani sistem ranog upozorenja kojim bi direktno obavještavao lokalne zajednice i poljoprivrednike o početku, trajanju i intenzitetu suše.

U oblasti djelokruga rada ZHMS-a, mjere za smanjenje rizika od suše koje preporučuju su unapređivanje osmatračkog sistema (npr. uvođenje instrumenata ili senzora za mjerenje vlažnosti tla), rane najave suše, međunarodna razmjena podataka i obavještenja, jačanje kapaciteta i broja zaposlenih, rad na uspostavljanju permanentne mreže reportera koji šalju informaciju o sušama u realnom vremenu, rad na širenju informacija o suši i povezivanje sa poljoprivrednim proizvođačima.

Nužan prelazak sa reaktivnog na proaktivno djelovanje

U narednih godinu dana Crna Gora bi, smatra Ivana Vojinović, sistemski mogla da preduzme nekoliko ključnih mjera kako bi spriječila ponavljanje sušnih scenarija, pri čemu se naročito ističe modernizacija upravljanja vodnim resursima i unaprijeđenje sektora poljoprivrede.

“Prvo, neophodno je da država ubrza implementaciju i operativno uspostavi sistem za praćenje i upravljanje sušama i hidrometeorološkim anomalijama, jer je u Crnoj Gori trend dugoročnih suvih perioda u porastu, pa se očekuje pad raspoloživog protoka vode po riječnim slivovima čak do 27 odsto u narednim decenijama”, dodaje Vojinović.

Drugo, sistem vodosnabdijevanja mora biti unaprijeđen kroz infrastrukturne investicije.

“Primjera radi, ove godine je preko Evropske investicione banke (EIB) i Zapadnobalkanskog investicionog okvira (WBIF) dodijeljen grant od oko 23,5 miliona eura za proširenje i modernizaciju vodovodnih i kanalizacionih mreža u opštinama Kolašin, Rožaje i Mojkovac. To je prilika da se u roku od dvanaest mjeseci započnu radovi na smanjenju gubitaka vode, optimizaciji korišćenja izvora i uvođenju planskih režima za najkritičnije vodne tokove i rezervoare”, ukazuje Vojinović.

Treće, u sektoru poljoprivrede, koji je posebno izložen sušama, potrebno je, kaže Vojinović, ubrzati primjenu unaprijeđenog navodnjavanja, otpornijih sorti i boljeg sistemskog planiranja.

“Prema izvještajima FAO-a, upravo je poljoprivreda jedno od prioritetnih područja za adaptaciju u Crnoj Gori, a konstatuje se i da postoje praznine u uspostavljanju sistema ranog upozorenja, meteoroloških usluga i sistemskog planiranja za sektore u riziku”, dodaje Vojinović.

Četvrto, država je, dodaje, nedavno usvojila strateški dokument, Nacionalni plan adaptacije na klimatske promjene 2025–2035, ali ga treba pretočiti u akcione mjere sa jasnim rokovima za narednu godinu.

“Peti element je participacija i informisanje javnosti. Društvo i lokalne zajednice moraju biti uključeni u planiranje i brzo reagovati na upozorenja, smanjujući rizik kroz lokalne mjere poput racionalne potrošnje vode, zaštite zemljišta i drenaže. Ako se ove mjere pokrenu već u narednih dvanaest mjeseci, infrastrukturno jačanje, sistemsko praćenje, poljoprivredna otpornost, institucionalni razvoj i jača društvena svijest, Crna Gora bi značajno povećala svoju otpornost na suše i smanjila rizik od ponavljanja njihovih razarajućih efekata”, zaključuje Vojinović.

O preventivnom djelovanju, dakle, teško da se više može govoriti. Crna Gora živi novi izazovan klimatski trend i bez dosljednog i kontinuiranog djelovanja i ulaganja, da bi zaštitila vodne resurse i unaprijedila već ugroženo vodosnabdijevanje i poljoprivredu, trpjeće i prirodne i ekonomske gubitke.

Ovaj tekst CdM je uradio uz podršku MEMO 98 i UNESCO-a u okviru projekta Digitalni alati i AI za izvještavanje o klimi i katastrofama.