Kada se govori o atentatu na Franca Ferdinanda, nerijetko se čin povezuje samo s Gavrilom Principom, koji jeste povukao ključni potez. Međutim, u samom atentatu je pored Principa učestvovalo još šest osoba, a u pripremi i organizaciji još najmanje deset.

Atentat u Sarajevu na prestolonasljednika Austro-Ugarske monarhije, nadvojvodu Franca Ferdinanda, 28. juna 1914. godine, Austro-Ugarska je iskoristila kao povod za početak Velikog rata koji je brzo zahvatio cijelu Evropu, u koji su se uključile i velike sile s drugih kontinenata kao što su Sjedinjene Američke Države i Japan.

Uzroci Prvog svjetskog rata bili su mnogo dublji, i rat bi svakako izbilo i bez atentata, ali je Austro-Ugarska potez Gavrila Principa odmah iskoristila da napadne Kraljevinu Srbiju. Evropa je bila podijeljena u dva tabora suprotstavljenih interesa, a Austro-Ugarskoj je širenju teritorije ka jugu predstavljala prepreka upravo Srbija.

„Obarač“ je povukao Gavrilo Princip, član revolucione organizacije Mlada Bosna koja se borila protiv okupacije Bosne i Hercegovine od strane Austro-Ugarske, za njeno pripajanje Srbiji i stvaranje zajedničke južnoslovenske države. S obzirom na to da je Austro-Ugarska kao jedinu mogućnost širenja vidjela jug, prvo je okupirala Bosnu i Hercegovinu 1878. godine, a onda je i protivpravno anektirala 1908. godine što je dovelo do aneksione krize koja predstavlja uvod u Prvi svjetski rat. Tursku čizmu zamijenila je njemačka.

Kada se govori o atentatu na Franca Ferdinanda, nerijetko se čin povezuje samo s Gavrilom Principom, koji jeste povukao ključni potez. Međutim, u samom atentatu je pored Principa učestvovalo još šest osoba, a u pripremi istoga još najmanje desetak njih. Sva petorica uhapšenih atentatora bili su, u trenutku izvršenja djela, mlađi od 20 godina, odnosno maloletni po austrijskom zakonu.

Prema unaprijed utvrđenom planu, šest pripadnika „Mlade Bosne“, naoružanih sa šest bombi i četiri pištolja, bili su raspoređeni duž keja Miljacke kojim je kolona automobila trebalo da prođe:

• Muhamed Mehmedbašić, s bombom, stajao je kod Austro‑Ugarske banke.
• Cvjetko Popović je imao bombu i pištolj, stajao je na uglu Ćumurije i Apelove obale.
• Vaso Čubrilović, s pištoljem i bombom, stajao je ispred Dimovićeve kuće.
• Nedeljko Čabrinović imao je samo bombu i stajao preko puta Dimovića kuće.
• Gavrilo Princip, s bombom i pištoljem, nalazio se na uglu Apelove obale i Franje Josifa ulice.
• Trifko Grabež, s pištoljem i bombom, stajao je nedaleko od Latinske ćuprije.

Lako je moglo doći do toga da atentat izvede neko drugi, ne samo Princip, a ovaj tekst posvećujemo upravo njima.

Muhamed Mehmedbašić

Srpski revolucionar i član Mlade Bosne, rođen 1886. godine u Stocu (Hercegovina) u muslimanskoj porodici. Njegov deda Ibrahim obesio je okupatorski vojni sud 1878. kao jedan od organizatora oružanog otpora.

Muhamed je rano postao gorljivi zagovornik oslobođenja i ujedinjenja Srba svih vjera. Bio je prvi ko je vidio Franca Ferdinanda, ali se prema vlastitom priznanju onesvijestio od straha:

„Kolona se polako približavala… u tom momentu policajac se okrenuo i pogledao me. Ukočio sam se od straha…“

Nakon atentata, Mehmedbašić je jedini uspio pobjeći u Crnu Goru, gdje se pridružio srpskoj vojsci. Do 1916. bio je potporučnik, borio se na povlačenju preko Albanije i na Solunskom frontu. Zbog učešća u zavjeri s Apisom osuđen je na 15 godina zatvora, ali ga je kralj amnestirao 1918. Dugo je živio u slobodnoj Bosni i Hercegovini.

Kraj Prvog svjetskog rata dočekao je preživjevši, ali Nezavisna Država Hrvatska izručila ga je ustašama 1943. Preminuo je 29. maja 1943. godine od mučenja. Želio je biti sahranjen pored drugih heroja Vidovdanske kapele, ali zbog islamske vjere sahranjen je na muslimanskom groblju Butmir.

Njegoj porodici dao je imena Zoran, Nada, Vladimir i Velimir — dokaz duboke pripadnosti srpskom narodu.

Vaso Čubrilović

Najmlađi učesnik atentata, rođen 14. januara 1897. u Bosanskoj Gradišci. Jedan od desetoro djece. Suprug, brat Veljko i Branko, učestvovali su u organizaciji, pa su i njih trojica uhapšeni — Veljko su objesili, Branko je dobio 14 godina zatvora. Vaso je bio maloletan pa je osuđen na 16 godina robije.

Član Mlade Bosne već u gimnaziji, ispisan iz škole zbog protesta protiv austrougarske himne. Na dan atentata čekao je Franca Ferdinanda kod Više djevojačke škole, s bombom i revolverom.

Uzatvoru je proveo četiri i po godine, više od tri u samici. Nakon rata završio gimnaziju u Sarajevu, a potom filozofiju u Beogradu, gdje je doktorirao istoriju. Tokom Drugog svjetskog rata uhapšen od Gestapa, zatim u logoru Banjica.

U socijalističkoj Jugoslaviji bio je ministar poljoprivrede i dekan Filozofskog fakulteta u Beogradu. Član SANU od 1961. Preminuo je 11. juna 1990. i sahranjen u Aleji zaslužnih građana.

Njegovi memoari objavljeni su posthumno u martu 2023, u kojima evocira dirljivu scenu susreta s bratom Veljkom u ćeliji.

Nedeljko Čabrinović

Rođen 2. februara 1895. u Sarajevu, deveto dijete. Radios je u Srpskoj štampariji i učestvovao u štrajku 1912., zbog čega je proteran. Upoznaje Principa u Beogradu i planiraju atentat.

Bio je treći atentator: bacio je bombu niza Milanijine kolone, koja nije eksplodirala odmah, ranivši desetak ljudi. Pokušao je otrov i samoubistvo bježanjem kroz Miljacku, ali su ga uhvatili.

Na suđenju je izjavio da je čin smatrao moralnim i vidio osvetu kao dužnost. Osuđen je na 20 godina tamnice, ali u zatvoru u Terezinu obolio je i umro 23. januara 1916. godine od tuberkuloze.

Porodica mu je stradala — majka i otac mučeni i ubijeni poslije rata, sestra je preživjela torture u Drugom svjetskom ratu.

Cvjetko Popović

Rođen 1896. u Prnjavoru (RS, BiH). Osamnaestogodišnji sarajevski student, član Mlade Bosne. Dobio oružje od Danila Ilića. Taj dan nije ništa pokušao, ali je uhapšen i osuđen na 13 godina. Nakon oslobođenja 1918. završio studije, radio kao direktor škole, potom etnolog i kustos u Zemaljskom muzeju Sarajevo. Umro 9. juna 1980. u 84. godini. Jedini se javno kajao zbog posljedica rata.

Trifko Grabež

Rođen 28. juna 1895. na Palama, sin sveštenika. Član Mlade Bosne, preselio se u Beograd 1913. gdje je živio s Principom. Pripremali atentat, vežbali pucanje.

Nakon neuspjelog prvog pokušaja i bjekstva, uhapšen je. Na suđenju priznao krivicu, osuđen na 20 godina. Umro 21. augusta 1916. od iscrpljenosti, glađu i tuberkuloze. Nazvao je atentat „najvećim revolucionarnim aktom u istoriji“. Njegov otac je progonjen.

Danilo Ilić

Rođen 27. jula 1889. u Sarajevu. Učilište i učiteljska škola imali su ga kao studenta. Upoznao Principa 1907. godine — postao mu je bliski prijatelj. Nakon Prvog balkanskog rata radio kao bolničar u Srbiji, pa se vratio i postao korektor u „Srpskoj riječi“.

Glavni organizator atentata – nabavio oružje, okupio atentatore, razradio plan. Nakon atentata uhapšen i osuđen na smrt — obješen 3. februara 1915. zajedno s Miškom Jovanovićem i Veljkom Čubrilovićem.

Posmrtni ostaci i komemoracija

Posmrtni ostaci „vidovdanskih heroja“ preneseni su 7. jula 1920. u zajedničku grobnicu u Sarajevu. Kapela vidovdanskih heroja izgrađena je 1939. s kriptom u kojoj su Gavrilo Princip, Bogdan Žerajić, Vladimir Gaćinović, Nedeljko Čabrinović, Danilo Ilić, Veljko Čubrilović, Neđo i Mitar Kerović, Mihajlo (Miško Jovanović), Jakov Milović, Trifko Grabež i Marko Perin, kao i arhimandrit Venijamin Nikolinović.

Pokušaji revizije istorije

Danas postoje nastojanja da se krivica za početak Prvog svjetskog rata svaljuje na srpski narod i rodoljube. Na komemoraciji u Sarajevu 2014. godine, na stotu godišnjicu atentata, nastupila je Bečka filharmonija; austrijski predsjednik Heinz Fischer bio je gost, ali su srpski zvaničnici bojkotovali. U Andrićgradu je 2013. predstavljen dokument iz 28. maja 1913. koji potvrđuje da su planovi za rat postojali 13 mjeseci prije atentata i 14 mjeseci prije objave rata Srbiji.

Atentat je iskorišten kao povod — ovi mladići, svesni žrtve, išli su u smrt zbog slobode i ujedinjenja, nerijetko po cijenu ličnih života, i time ostavili neizbrisiv pečat u istoriji.