Foto: Pixabay –

Za unapređenje turističkog proizvoda potreban nam je strateški zaokret u sektorima radne snage, avio dostupnosti i privatnog smještaja, kazao je u razgovoru za CdM prof.dr Ivo Županović, redovni profesor ekonomije i turizma na Fakultetu za biznis i turizam i Fakultetu za saobraćaj, komunikacije i logistiku u Budvi i Fakultetu za ekonomiju i biznis Univerziteta Mediteran u Podgorici.

Županović podvlači da Crna Gora mora permentno da radi na adekvatnoj avio dostupnosti, iz prostog razloga, jer je dominantno avio destinacija.

Dodaje da je to što nemamo strategiju razvoja ljudskih resursa u turizmu od 2016. godine – nedopustivo, jer ne možemo ni kvantitativno, ni analitički po nivou kvalifikacija, da konstatujemo nedostajući obim radne snage.

CdM: Da li Crna Gora dovoljno i na pravi način promoviše svoje turističke potencijale? Da li mislite da Crna Gora kao turistička destinacija danas jasno zna koja su joj tržišta prioritet?

Županović: Mislim da je nakon COVID krize, kao i agresije Rusije na Ukrajinu posve jasno da Crna Gora mora da ima značajno veću disperziju tržišta, te samim tim i generisani marketing. Analizirajući podatke iz prethodne godine, možemo da konstatujemo da EU polako postaje naše dominantno tržište sa učešćem od 37 odsto, a u kolektivnom smještaju još i izraženije sa 41 odsto. Naravno, u okviru navedenog heterogenog tržišta ima prostora za tržišnu penetraciju pojedinih klastera, samim tim i targetirani marketing određenih tržišta sa značajnim diskrecionim dohotkom.

Tu prije svega mislim na skandinavske zemlje čiji je diskrecioni dohodak značajan (okvirno od 2.885 eura u Švedskoj do 4.149 eura u Danskoj), kao i zemlje Beneluxa (Holandija 3.145 eura, Belgija 2.463 eura). Pravilno targetirani marketing biće esencijalno važan i za neka druga, udaljena tržišta kojima je Crna Gora postala atraktivna, poput SAD.

To je posebno značajno i zbog popunjenosti u kolektivnom smještaju, koja iako bilježi rast broja dolazaka od 11 odsto u odnosu na referentnu 2019. godinu, je u navedenom kontekstu značajno zaostaje za prosjekom EU (27,5 odsto Crna Gora u odnosu na 47 odsto EU, od čega neke zemlje EU značajno više od navedenog prosjeka: : Kipar 66 odsto, Španija 59 odsto, Hrvatska 55 odsto, Malta 54 odsto, Grčka 51 odsto, Francuska 49 odsto, Portugal 49 odsto ).

CdM: Možemo li turizam ozbiljno razvijati bez mnogo bolje avio dostupnosti?

Županović: Crna Gora mora permentno da radi na adekvatnoj avio dostupnosti, iz prostog razloga, jer je dominantno avio destinacija. Imate najbolji primjer aerodrome u okruženju, prevashodno Tirane, čiji je broj dolazaka narastao sa 2,9 miliona u 2018. godini na 7,3 milion u 2023.godini, prevashodno zbog adekvatne umreženosti i ogromnog rostera lowcost kompanija. Za 2024.godinu je posljednjim najavama predvidjeno čak 19 novih linija, što dovoljno govori o daljoj akceleraciji kada je rast broja putnika na navedenom aerodromu u pitanju.

CdM: Radna snaga je ponovo problem?

Županović: Kada je radna snaga u pitanju postoji nekoliko faktora koji utiču na funkcionisanje navedenog sektora.

Prvo, nemamo strategiju razvoja ljudskih resursa u turizmu od 2016. godine, što smatram nedopustivim, jer ne možemo ni kvantitativno, ni analitički po nivou kvalifikacija, da konstatujemo nedostajući obim radne snage.

Drugo, ne vidim sinergiju akademskog sektora, tržišta rada i turističke privrede, u smislu neophodne uske saradnje. Smatram da je potrebno sprovoditi mjesečne, odnosno kontinuirane ad hoc sajmove zapošljavanja po principu Carrier Days ili Carrier Week modela na fakultetima i u srednjim školama, gdje podrazumijevam mnogo aktivniju rolu kako poslodavaca, tako i akademske zajednice, koje bi, vremenom djelovale u simbiozi.

Treće, po zvaničnim podacima za februar 2024. godine prosječna neto zarada u turizmu je 761 eura, što je značajno niže od prosjeka na državnom nivou od 821 eura, što posmatrajući iz tog ugla, radu turizmu ne čini dovoljno atraktivnim. Da bi domaći kadar dodatno animirali, u ovom kontekstu, potrebna je urgentna izmjena legislative koja omogućava involviranje instituta stalnog sezonskog radnika, a potom i praktična implementacija istog. Prvenstveno se odnosi na zaposlene koje su u kontinuitetu radili najmanje šest mjeseci kod istog poslodavca, gdje se podrazumijeva da će u istoj kompaniji raditi još makar godinu dana.

Dodatno, od cca. 37.000 nezaposlenih na nivou Crne Gore, u prosjeku 83 odsto -87 odsto su nezaposleni sa nivoom kvalifikacija od prvog do četvrtog stepena. Dio navedenog kvantuma radne snage je neophodno prekvalifikovati, što bi zadovoljilo bazične potrebe za radnom snagom i značajno smanjilo potražnju za inostranom radnom snagom. Smatram da establišment mora da ovdje djeluje u dva pravca, odnosno animacijom i edukacijom domicilnog stanovništva kada su u pitanju zanimanja u turizmu, jer je inkluzija domicilnog stanovništva najznačajniji element održivosti u turizmu.

Četvrto, potrebno je formiranje i restruktuiranje određenih obrazovnih programa – na primjer, u pojedinim opštinama, koje plediraju da budu dominantno turističke destinacije, uopšte ne postoji profilacija na nivou turističkog tehničara, poput Kotora (smatram da je u smislu ukupnog ekonomskog razvoja Kotora neophodno uvođenje i profilacije IT tehničara za razvoj web i mobilnih aplikacija), a pride, ne vidim zainteresovanost ključnih stejkholdera poput lokalne uprave i biznis zajednice u smislu zvaničnog apela resornom ministarstvu po ovom pitanju.

CdM: Može li ovo nas kao destinaciju, zajedno sa ostalim problemima, koštati toga da gosti odluče da biraju drugi destinaciju – recimo Albaniju, koja se velikom brzinom razvija u ovom segmentu?

Županović: Kao što ste naveli, Albanija ima značajan rast broja dolazaka i noćenja u 2023. godini od 31,6 odsto, od toga inostranih turista od 34,6 odsto u odnosu na 2022.godinu. Statistički klaster u kojima su tretirani zemlje regiona je rastao u iznosu od 38,7 odsto. Još izraženije su tendencije ako navedene podatke uporedite sa 2019. godinom.

U isto vrijeme, u odnosu na referentnu 2019. godinu, Crna Gora je imala značajan pad broja dolazaka u privatom smještaju upravo kad su tržišta regiona u pitanju: Albanija -56 odsto, Kosovo -39 odsto (kad je ovo tržište u pitanju, dio navedenog pada je amortizovan rastom istog u kolektivnom smještaju), što je rezultiralo ukupnim padom dolazaka u privatnom smještaju od 13 odsto u odnosu na pomenutu godinu.

Samo konstantnim benchmarkom, dakle poređenjem sa konkurencijom po svim tržišnim segmentima, otklanjajući u hodu navedene anomalije možemo imati konkurentnsku prednost. Da bi navedene anomalije promptno otklanjali, ponovo ću naglasiti da je neophodno da se zvanični podaci o broju dolazaka i noćenja u privatnom smještaju publikuju na mjesečnom nivou.

CdM: Ima li nam ponuda pokriće za cijene koje imamo na primorju?

Županović: Kad uporedimo zvanične podatke za prvi kvartal 2024. godine kad je u pitanju segment smještaja i ishrane u poređenju sa prvi kvartalom prethodne godine, konstatovaćemo rast cijena u navedenom sektoru od 13,5 odsto, dok je na nivou svih djelatnosti 4,7 odsto.

Dalje, ako uporedimo rast cijena u prvom kvartalu 2023. godine u odnosu na prvi kvartal 2022. godine cijene su u posmatranom sektoru rasle 16,8 odsto.

Dakle, ta spirala rasta je konstatno na dvocifrenom nivou i smatram da ne korespondira sa paralelnim rastom kvaliteta usluga i sadržaja u posmatranom sektoru, kao ni sa rastom ulaznih inputa na tom nivou, što može postati limitirajući faktor u daljem tržišnom pozicioniranju.

Ovo je posebno bitno i zbog klastera regionalnih tržišta i potencijalnog odliva gostiju koje sam notirao u odgovoru na prethodno pitanje, ali i zbog usporenog ekonomskog rasta u odredjenim EU zemljama, ali i nagovještaja da će u određenim tržištima gdje imamo razvojni potencijal i dalje biti prisutna inflacija na značajnom nivou. Naime, MMF u oktobru 2023.godine na nivou eurozone predviđa ekonomski rast (na bazi realnog GDP-a) od svega 1,2 odsto, a na nivou partikularnih, za nas jako značajnih emitivnih tržišta takođe minoran rast, kojem bi više odgovarao termin stagnacija: Njemačka 0,9 odsto, Francuska 1,3 odsto, Velika Britanija 0,6 odsto.S druge strane, za zemlje Istočne i Centralne Evrope je projektovana inflacija od 4,6 odsto do 6,6 odsto, a za baltičke zemlje od 3,9 odsto do 4,2 odsto.

U kontekstu navedene cjenovne eskalacije, ali i u smislu osnovnih postulata održivosti, smatram neophodnim zaštititi domicilno stanovništvo u kontekstu ugostiteljske potrošnje, uvođenjem gradskih i loyality kartica, jer je pored inkluzije stanovništva u radnom segmentu, ista neophodna i kao potrošača.