U poređenju sa zemljama regiona, a na osnovu informacija dostupnih na portalu IQAir, dolazimo do podatka da je u toku 2022. godine, država sa najzagađenijim vazduhom u Evropi bila Bosna i Hercegovina sa srednjom godišnjom koncentracijom suspendovanih čestica PM2.5 od 33,6 µg/m3, sledi je Sjeverna Makedonija (25,6 µg/m3), dok je Srbija na nezavidnom, trećem mjestu sa 24,7µg/m3. Dalje slede Hrvatska (23,5), Turska (21,1) i Grčka (19).

Do sličnih rezultata možemo doći i analizom izvještaja Evropske agencije za životnu sredinu (eng. EEA – European Environment Agency). U poslednjem izvještaju o kvalitetu vazduha – Status kvaliteta vazduha u Evropi 2023, konstatuje se da kada je riječ o koncentraciji PM2.5 čestica lošiji vazduh od građana Srbije udišu samo stanovnici susjednih zemalja – Bosne i Hercegovine, Crne Gore, i Sjeverne Makedonije.

Ukoliko pogledamo svjetsku rang listu, u lošijoj situaciji su samo građani nerazvijenih afričkih zemalja, bliskoistočne i centralno-azijske zemlje. Lekić naglašava da poređenje sa ovim državama nema poseban značaj  jer se ne mogu porediti sa evropskim zemljama u kontekstu klimatoloških uslova, a ni odgovarajuće zakonske regulative.

EU razmatra pooštravanje propisa

Decembra 2022. godine usvojen je Program zaštite vazduha u Republici Srbiji za period od 2022. do 2030. godine sa akcionim planom koji predviđa  investicije od oko 2,6 milijarde evra u unapređenje kvaliteta vazduha pre svega kroz smanjenje emisija zagađujućih materija iz termoenergetskog sektora, industrije, saobraćaja i malih ložišta i kotlarnica.

„U toku poslednjih nekoliko godina u nekim mjestima primjetan je blagi pad srednjih godišnjih koncentracija dominantne zagađujuće materije – suspendovanih čestica no, kao što iz priloženog možemo zaključiti, i dalje se nalazimo u „crvenoj“ zoni, sva veća mjesta u centralnoj Srbiji u kojima postoji državni sistem za automatsko merenje kvaliteta vazduha su praktičnu u prekoračenju graničnih vrednosti definisanih zakonom. Situacije u Vojvodini je za nijansu bolja i to pre svega u gradovima na istoku Vojvodine (Kikinda, Vršac) koji imaju veoma povoljne geografsko-klimatske uslove u kontekstu kvaliteta vazduha, ravan teren i čestu pojavu vetra“, objasnio je Lekić.

Sve ovo posebno zabrinjava imajući u vidu da je Svjetska zdravstvena organizacija septembra 2021. godine donela nove preporučene vrijednosti za maksimalne koncentracije zagađujućih materija bezbjedne za zdravlje ljudi. Tako je preporučena maksimalna koncentracija za PM2.5 spuštena na čak 5 µg/m3 , odnosno pet puta manje u odnosu na 25 µg/m3 kolika je bila ranija preporučena vrijednost.

„Odgovarajuća tijela EU već razmatraju unošenje ovih preporuka u sopstvenu regulativu što će imati direktan uticaj i na zemlje kandidate u koje spada i Srbija“, dodaje Lekić.

Trenutno, nijedna mjerna stanica u Srbiji ne beleži koncentracije PM2.5 čestica manje od 25 µg/m3.

„Onih 2,6 milijarde evra su za cilj imale dostizanje sadašnjih limita propisanih zakonom, svako dalje smanjenje graničnih vrijednosti će iziskivati značajno veća finansijska sredstva, kao i dramatično više rada i posvećenosti u narednom periodu“, zaključuje Lekić.

Uticaj PM čestica na zdravlje

S obzirom da su suspendovane čestice PM 2.5 i PM 10 izuzetno malih dimenzija dugo se zadržavaju u sloju vazduha koji udišemo. (OVO SAM MENJAO) Poređenja radi, prečnik ljudske dlake je 70 mikrometara, a suspendovane čestice su 30 puta manje u prečniku, zbog toga one mogu dospjeti do alveola u plućima ljudi.

(OVO SAM MENJAO) U PM česticama emitovanim sagorijevanjem lignita i mrkog uglja mogu se pronaći tragovi žive, molibdena, selena, arsena, hroma, mangana, talijuma. Prilikom sagorijevanja nafte emituju se i čestice sa vanadijumom i niklom, koji su takođe veoma toksične.

Industrija obojene metalurgije emituje čestice olova, arsena, kadmijuma, bakra, cinka, dok su nikl i hrom uglavnom ostaci u industrijama čelika i gvožđa.

Sve PM čestice koje sadrže ova toksične materije, a uglavnom ih većina ima u mestima gdje su prisutne pomenute industrije, izuzetno su opasne po zdravlje ne samo čovjeka, već i ostalih živih bića.

U najugroženiju grupu spadaju mala djeca, trudnice i stari ljudi, kao i oni koji imaju plućne i kardiovaskularne bolesti.

American Heart Association je utvrdila da izloženost PM2.5 česticama tokom samo nekoliko sati nedeljno može izazvati smrtnost od kardiovaskularnih bolesti. Dugoročna izloženost od nekoliko godina povećava rizik od kardiovaskularnog mortaliteta i smanjuje očekivani životni vijek populacije u rasponu od nekoliko mjeseci do nekoliko godina.

Veće koncentracije i dugoročna izloženosti mogu uticati na povećanje krvnog pritiska, nedostatak daha, srčani i moždani udar, pojavu drugih kardiovaskularnih oboljenja i raka.

PM10 čestice mogu izazvati iritacije nosa, grla, ždrela, kratak dah, kašljanje, umanjene plućne i srčane funkcije, prijevremene porođaje, nisku masu novorođenčeta, kancer i astmatične napade.