Upravljanje u državnim i opštinskim preduzećima je nepromijenjeno, što se tiče pravnog okvira i institucionalnog mehanizma države za uspostavljanje boljeg korporativnog upravljanja i većeg nadzora, ocijenio je istraživač javnih politika u Institutu alternativa Marko Sošić.

U nedavno obavljenim zaključcima ekonomskog i finansijskog dijaloga između EU i Zapadnog Balkana i Turske se navodi da Crna Gora treba da poboljša nadzor nad državnim preduzećima izradom i objavljivanjem povezanih procjena fiskalnog rizika. U Ministarstvu saobraćaja i pomorstva (MSP) su saglasni i podržavaju taj zaključak, navodeći da rade na poboljšanju nadzora nad državnim preduzećima, koja su u njihovom resoru, na čijem je čelu Filip Radulović i da su formirali Odjeljenje za unapređenje korporativnog upravljanja u državnim kompanijama. Iz Ministarstva energetike i rudarstva u prethodne dvije sedmice nijesmo dobili odgovore o stanju i nadzoru državnih preduzeća u njihovom resoru, kojim rukovodi Saša Mujović.

– Država je u prethodnom periodu ,,umnožavala“ problem, tako što je osnivala i stvarala zakonske pretpostavke za osnivanje novih preduzeća, širila nadležnosti i svoje vlasništvo u postojećim preduzećima – kazao je Sošić Pobjedi i dodao da je broj zaposlenih sada 13.703 u državnim i 8.403 u lokalnim preduzećima, odnosno ukupno 22.105.

– To znači da gotovo svaki treći zaposleni u javnom sektoru radi u javnim preduzećima. A tu nijesu ubrojani zaposleni na privremeno i preko agencija, kojih je takođe značajan broj, što je pokazao izveštaj DRI o CEDIS-u – rekao je Sošić dodajući da Institut alternativa već godinama radi ono što bi trebalo da radi Vlada, te vodi registar svih privrednih društava u vlasništvu države i opština, kao jedinstvenu bazu podataka koja sadrži sve o privrednim društvima u vlasništvu države i opština na jednom mjestu.

Prema riječima Sošića, polovina izvršnih direktora državnih preduzeća krije svoje ugovore.

– U preduzećima u državnom vlasništvu, kojih ima 55 i ukupno 304 javna funkcionera (izvršni direktori i članovi Odbora direktora), trećina nije prijavila funkcije Agenciji za sprečavanje korupcije, a značajan broj nije dostavio redovne godišnje izvještaje ili nije prijavio iznos zarada u preduzećima – istakao je Sošić.

On smatra da je nadzor Vlade nad državnim preduzećima neuređen i da prikupljanje najosnovnijih informacija predstavlja kao veliki uspjeh. – Prethodnoj vladi je bilo potrebno nekoliko mjeseci da od Rudnika uglja, koji je u 100 posto vlasništvo Elektroprivrede, dobije informacije o radu – naveo je Sošić.

Prema njegovim riječima u Vladi je, makar deklarativno, pokrenuto pitanje reforme upravljanja javnim preduzećima ,,što je dobar prvi korak“.

– Reforma javnih preduzeća je dio Programa ekonomskih reformi, dio Nacrta reformske agende za Plan rasta, dio Nacrta strategije za borbu protiv korupcije i dio programa rada Vlade za ovu godinu – kazao je Sošić, dodajući da je u programu rada aktuelne vlade za ovu godinu po prvi put planirana izrada konsolidovanog izvještaja o poslovanju državnih preduzeća za 2023. godinu sa izjavom o fiskalnim rizicima. To je, kao je kazao, važan korak i govori o začetku svijesti da se neko u Vladi mora baviti svim preduzećima sistemski.

– Bojim se da je ovo više rezultat pritiska EU, koja je posljednjih godina sve glasnija u potrebi da se krene u rješavanje ovog problema, nego što je iskrena želja i odlučna namjera donosilaca odluka – smatra Sošić, koji smatra da je politički profit od korišćenja resursa tih preduzeća preveliki da bi ga se partije odrekle. – Njihovu odlučnost ćemo lako mjeriti po tome da li će formirati državne strukture za nadzor preduzeća i uspostaviti novi pravni okvir. Kako bi država znala šta se dešava u njenim preduzećima i imala nadležnost da spriječi ili riješi probleme u poslovanju neophodno je uspostaviti međuresorno vladino tijelo zaduženo za praćenje rada državnih preduzeća – kazao je Sošić i poručio da je potrebno centralizovati odgovornost za predlaganje vlasničke politike, imenovanje organa upravljanja, nadzor, praćenje rada i sprovođenja Vladinih zaključaka u organu na centralnom nivou, sastavljenom od predstavnika više resora i uz postojanje stalnog tehničkog sekretarijata zaduženog za stručne i ekspertske poslove.

Smatra da se situacija oko javnih preduzeća ne može značajnije promijeniti bez novog zakonskog okvira .

– Neophodno je i postojanje posebnog pravnog okvira za rad državnih preduzeća, usvajanjem posebnog pravnog akta ili izmjenom Zakona o privrednim društvima, kojim bi prava osnivača i obaveze društava u pogledu odgovornosti i transparentnosti bili detaljno propisani – zaključio je Sošić.

Iz Ministarstva saobraćaja kažu da su formirali Odjeljenje za unapređenje korporativnog upravljanja državnim preduzećima u njihovom resoru.

– Ministarstvo će se baviti analizom tih državnih preduzeća, a glavni cilj je povećanje prihoda države i održivosti samih preduzeća, kao i kontinuirano praćenje poslovanja, radi smanjenja prostora za netransparentno ponašanje i korupciju – kazali su iz MSP-a. Kazali su da je većina tih firmi u njihovom resoru prošlu godinu završila u plusu. – Međutim, stanje nije na zavidnom nivou, jer pomorske kompanije neće moći vraćati kredit iz sopstvenih sredstva, a željezničke kompanije imaju nagomilane dugove, neefikasne su i nemaju dovoljno stručnog kadra – rekli su iz MSP.

Podsjetili su da je prvi korak u toj reformi planirano spajanje Željezničkog prevoza i Održavanja željezničkih voznih sredstava. Troškove ćemo umanjiti na način što će se optimizovati broj radnih mjesta i smanjiti menadžment – saopšteno je iz MSP.

U tom vladinom resoru nijesu mogli precizirati razmišlja li se ponovo o formiranju nekog državnog preduzeća poput Montenegro Works za kontrolu državnih preduzeća, jer se radi o interresornom pitanju u nadležnosti Vlade.

Odluku o osnivanju preduzeća Montenegro Works donijela je u avgustu 2021. godine vlada Zdravka Krivokapića, a izvršni direktor te kompanije upravo je bio sadašnji ministar saobraćaja Filip Radulović. Bilo je predviđeno da se to preduzeće bavi praćenjem i analizom finansijskog stanja u kompanijama u većinskom državnom vlasništvu i stručnom podrškom u sprovođenju reformi radi efikasnijeg upravljanja. Vlada Dritana Abazovića je u julu 2022. godine usvojila odluku o dobrovoljnoj likvidaciji Montenegro Works, da bi u septembru iste godine bila usvojena informacija o sprovedenom skraćenom postupku dobrovoljne likvidacije te kompanije.

Profesionalci u manjini u bordovima

Iz Ministarstva saobraćaja poručuju da se zalažu za praksu da u odborima direktora budu profesionalci. – Novi odbori direktora u državnim preduzećima, koja su pod nadležnošću MSP, formirani su na način da u njima budu po dva profesionalna lica – kazali su iz Ministarstva, odgovarajući na pitanje da li se u bliskoj budućnosti može očekivati da odbori direktora u državnim preduzećima, odnosno preduzećima sa većinskim državnim vlasništvom budu potpuno depolitizovani i profesionalizovani, odnosno bez predstavnika političkih partija.