„Moramo Vas upitati, gospođo Zoronjić, šta se desilo sa hrišćanskim stanovništvom Plava i Gusinja koje je na tim prostorima živjelo prije dolaska Osmanlija. Da li su skoro svi prešli u islam ili je možda nad njima izvršen genocid i kolektivno pobijeni?“

Reagovanje na stav poslanice Suade Zoronjić

Piše: Miloš K.Vojinović

Balkanski ratovi bili su oslobodilački. Kraljevina Crna Gora, u savezništvu sa Srbijom, Grčkom i Bugarskom ušla je u rat protiv moćnog Osmanskog carstva, 8. oktobra 1912. godine kako bi oslobodila prostore okupirane prije blizu 500 godina. Mobilisala je četiri divizije aktivne i rezervne vojske, brojnosti 35.636 vojnika – sa dobrovoljcima oko 40.000 vojnika. 

Ka Bijelom Polju napredovao je Istočni odred kojim je komandovao divizijar Janko Vukotić. Odred su sačinjavale Kolašinska, Durmitorska i Gornjovasojevićka brigada. Tokom trajanja vojnih operacija formirana je Donjovasojevićka brigada i tri bataljona dobrovoljaca iz bjelopoljske i pljevaljske oblasti koji su ušli u sastav odreda.

Napredovanje Istočnog odreda na sjeveru odvijalo se veoma brzo: 9. oktobra oslobođen je Mojkovac, 11. oktobra Bijelo Polje. Berane je oslobođeno 16.oktobra, Plav 20.oktobra, Gusinje 21.oktobra, Rožaje 27.oktobra, Pljevlja 28. oktobra, Peć 2. novembra. Crnogorska i Srbijanska vojska srele su se u Sjenici, 25.oktobra 1912. godine, a ispred Đakovice, 4. novembra 1912. godine.

Prisilno pokrštavanje zaista se desilo u Plavu u proleće 1913. godine. Prema podacima dacijalnih (poreskih) knjiga za kapetaniju Plavsko-gusinjsku godine 1913.godine u toj kapetaniji registrovano je 1.554 muhamedanskih domaćinstva od čega je 280 bilo u varoši Plav. (Miloš K. Vojinović-Tadija B. Bošković, Popis domova u novim krajevima Kraljevine Crne Gore 1913. godine, treće izdanje 2022. godine, str. 228, 256). 

Postavlja se pitanje kako je moguće prisilno pokrstiti 12.000 lica ako ih je 1913. godine u Plavu živjelo oko 1.700 (280 domaćinstava, prosječno šest članova po domaćinstvu)?!

Crnogorska vojska u tom vremenu bila je disciplinovana i striktno je izvršavala naređenja oficira.

Prestupa od strane organa vlasti u novooslobođenim krajevima ipak je bilo. Radi istraživanja zločina sa Cetinja su upućene Isledne komisije koje su po oblasnim upravama primale žalbe građana i vršile isleđivanje. Takva komisija upućena je u Plav i Gusinje.
Iz dokumenata sačuvanih u Državnom arhivu na Cetinju s početka 1913. godine moglo bi se zaključiti da stanovništvo dobrovoljno, prelazi iz islamske u pravoslavnu vjeru. O tome svjedoči dokument od 21. decembra 1912. godine, koji je potpisao ministar unutrašnjih djela Jovan Plamenac Upravnim vlastima u novooslobođenim krajevima:
„Prema izvještajima nekih policijskih vlasti, da se pojedini Muslimani u Novo-oslobođenim krajevima obraćaju svojevoljno sa izjavama da žele sa svojim familijama prijeći u prađedovsku vjeru, potpisani se obratio Visokopreosveštenoj Mitropoliji da bi u tom pogledu izdala uputstva područnim crkvenim vlastima…“ (DA Cetinje, MUD). 
O vraćanju u prađedovsku vjeru Plavo-gusinjskih muslimana 1913.godine, istoričar dr Šerbo Rastoder piše da je prekrštavanje počelo januara 1913. godine i trajalo do kraja marta iste godine. U Plavo-gusinjskoj oblasti, preko 3.000 ljudi je primilo pravoslavlje. (Istorijski leksikon Crne Gore, br. 3, str. 1042, 1043). 

Obzirom da se na prostoru Plavo-gusinjske oblasti jedan broj ljudi odmetnuo od vlasti, formiran je Prijeki Vojni sud. Sud je formirao komandir Vukota Pantović, 3. marta 1913. godine po naređenju zastupnika ministra vojnog, brigadira Janka Vukotića. Prijeki vojni sud su činili: Vuksan Dragović, Milan Vešović i hodža Mula Hajro Bašić. Radi dobijanja saglasnosti za sastav suda, Komandir Pantović obratio se depešom od 4. marta 1913. godine Ministru vojnom na Cetinju. (DACG Cetinje, Ministarstvo unutrašnjih djela 1913.)

Predsjednik Vojnog suda Plavo-gusinjske oblasti, Mula Hajro Bašić je donio presudu od 8. marta 1913. godine kojom, „osuđuje na smrt strijeljanjem 26 veleizdajnika vjere muhamedanske“. Kapetan, pisar Josif Šoškić se obratio Kraljevskoj Oblasnoj upravi u Andrijevici radi određivanja mjesta za strijeljanje. Odabrana je lokacija Previja više Lušca. (DA Cetinje, MUD, 1913.godina). 

Na Racini kod Plava strijeljano je 6. marta 1913. godine deset plavskih prvaka, i to: Osman aga Šehović, Mula Sado hodža Musić, Junus Nurov Omeragić, Ajro Omeragić, Ago Jupov Ferović, Emin Jakupov Ferović, Šećo Ferović, Mazo (H)Adžimušović, Hako Hadžimušović i Bećo Mehmedov Aljihuljić.

Hodža Mula Hajro Bašić prešao je kasnije u pravoslavlje. Naime, braća Ferović, nekoliko dana prije ulaska Crnogorske vojske, uhvatili su mula Hajrovu sestru dok je išla na vodu Dizdaraču i silovali je ispod mosta. Od tog zuluma, djevojka je poludjela, a vlast nije ništa preduzela da je zaštiti i ugled porodice. Zato je on na vješt način odlučio da se osveti Ferovićima. Strijeljao im je pet narodnih prvaka javno na Racini, a šestorici drugih poput hodže Sada Musića i Dema Markovića, strijeljali su krivicom Ferovića…“ (Inernet stranica, Sajt Plav-Gusinje, kazivanje Amira K. Šaljanina). 

Ovo je istina o navodnom genocidu Crnogoraca nad Bošnjacima u Plavu 1913. godine.

U junu 1913. godine od strane građana Plava podnijeto je Islednoj komisiji više predstavki protiv brigadira Avra Cemovića, komandira Vukote Pantovića, Milana Vešovića i Balše Balšića koji su smijenjeni. Došlo je do hapšenja, smjena i kažnjavanja. Da li je to bilo primjereno drugo je pitanje ali je nesporno da Država Crna Gora nije stajala iza nezakonitih postupaka njenih službenika već ih je osudila. Stanje u Plavu i Gusinju normalizovano je u junu 1913. godine nakon smjene rukovodstva. (DA Cetinje, MUD izvještaj od 21. juna 1913. godine). 

Po pisanju nekih vasojevićkih hroničara, Avro Cemović se sukobio s kraljem Nikolom oko vođenja politike u Plavo-gusinjskoj oblasti. Gospodar je Avra pozivao na Cetinje na odgovornost. Po povratku kući (1913.) odmah je umro pa se u narodu vjerovalo da ga je Gospodar otrovao. (S. Đukić, Vasojevići svoji na svome, str. 279).  

Moramo Vas upitati, gospođo Zoronjić, šta se desilo sa hrišćanskim stanovništvom Plava i Gusinja koje je na tim prostorima živjelo prije dolaska Osmanlija. Da li su skoro svi prešli u islam ili je možda nad njima izvršen genocid i kolektivno pobijeni? Da vi možda ne znate nešto više o tome?

U Dečanskim Hrisovuljama I, II i III, koje su napisane između 1335. i 1345. godine (Novak Mandić Studo, Porodice Travunije s Konavlima i Dračevice, Humske zemlje Zagorja, str. 67) zapisano je da je sva okolina Plava i Gusinja tada bila naseljena hrišćanskim stanovništvom. Zemlja na kojoj se nalazi Plavsko jezero bila je svojina Janjuša. Da su oblast Plava i Gusinja u doba osvajanja od strane Osmanlija bila naseljena stanovništvom srpskog porijekla najbolje dokazuju dokumenta sačuvana u turskim arhivima. Gornje Polimlje je potpalo pod tursku vlast 1455. godine. Prema popisu iz 1485. godine selo Gusinje je imalo 96 kuća. (Selami Pulaha, Defteri i registrimit te sanhhakut te Shodres ivitit 1485, knj. I, Tirane, 1974)

Imena svih popisanih domaćina bila su hrišćanska. U tom vremenu u Gusinju nije bilo muslimana. U ovom reagovanju dijelom su korišćeni podaci iz rukopisa Predraga T. Šćepanovića iz Kolašina, „Zločini nad pravoslavnim stanovništvom u Gornjem Polimlju 1941-1944. godine.

Zločin počinjen nad muhamedanskim stanovništvom u Vraneškoj dolini u novembru 1924. godine ne može služiti nikome na čast tim prije što se desio u slobodnoj državi, osam godina nakon završetka Prvog svjetskog rata. Valja podsjetiti da je povod za zločin bila pogibija Boška Boškovića, poslaničkog kandidata iz Polja kod Mojkovca koji je ubijen iz zasjede u selu Obodu.

Za Boškovo ubistvo osumnjičeni su odmetnici Jusufa Mehonjića. Na sahrani Boškovoj u Poljima držani su vatreni govori sa pozivom na osvetu. Razjarena masa naroda koja je još uvijek u sjećanju nosila zločine nad Srbima počinjene u periodu Osmanlija, digla se na oružje.

Prema preciznim podacima iz više izvora ubijeno je između 87 i 90 mirnih građana različitih godina starosti. (Tadija Bošković, rukopis u pripremi). 

Ipak, ne radi se o 350 ubijenih lica koliko navodi gospođa Zoronjić ali je mnogo pa makar bio samo jedan nevini civil.

I svakako nije zločin počinjen od države Crne Gore, kako navodi gospođa Zoronjić.

Podržavamo gospođu Zoronjić i svakog ko je spreman argumentovano i uz neoborive dokaze da javno govori o zločinima pa ma od koga bili počinjeni ali bez govora mržnje i podmetanja državi, ukoliko ona zaista ne stoji iza takvih nedjela.

(Autor je predsjednik NVO Društvo za istorijska istraživanja)